گروه نرم افزاری آسمان

قانون: تاثیر تغییرات درونی ملت ها در سرنوشت آنها



قرآن کریم در آیهي پنجاه و سوم سورهي انفال به قانون ثابت الهی در مورد هم بستگی سرنوشت ملتها با تغییرات درونی آنها
اشاره میکند و میفرماید: 53 . ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَ ۀً أَنْعَمَهَا عَلَی قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَابِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ این
(کیفرها) بدان سبب است که خدا، هیچ نعمتی را که به گروهی داده، تغییر نمیدهد، تا این که آنچه را در خودشان است تغییر
فیض الهی بیکران و » دهند؛ و این که خدا، شنواي داناست. نکتهها و اشارهها: 1. این یک قانون عمومی در سرنوشت ملتهاست که
تفسیر قرآن .« همگانی است، ولی به تناسب شایستگیها به مردم داده میشود و بر اساس تغییرات درونی افراد از آنها گرفته میشود
صفحه 32 از 116
2. در این جا سه قانون الهی وجود دارد: اول آن که خدا نعمتهاي مادي و معنوي خویش را به همهي مهر جلد هشتم، ص: 104
ملتها میدهد؛ زیرا رحمت او عام است و شامل همهي افراد میشود؛ و دوم آن که، اگر ملتی از این نعمتها براي تکامل خویش
استفاده کردند و سپاسگزار بودند، نعمتش را پایدار میکند و افزون میسازد؛ و سوم آن که، اگر این نعمتها وسیلهي سرکشی و
جبر زمان و » و « جبر تاریخ » ستمکاري مردم شد، آنها را باز پس میگیرد و یا به بلا تبدیل میکند. 3. سرنوشت تاریخی انسانها تابع
نیست. عامل سازندهي تاریخ همان دگرگونیهایی است که در روش، اخلاق، فکر و روح انسان و با ارادهي خودش به « محیط
گردانندهي اصلی تاریخ خود انسان و » وجود آمده است. آیهي فوق برترین قانون حیات انسانها را بیان میکند و آن این که
4. اگر مسلمانان به سازندگی خویش بپردازند و با حفظ وحدت تلاش کنند هم چون چند قرن «. حالات و صفات درونی اوست
صدر اسلام به عزت و عظمت دست مییابند و اگر سست و پراکنده شوند، دچار ضعف و ذلّت میشوند. 5. در حدیثی از امام
صادق علیه السلام حکایت شده که فرمودند: خدا هیچ نعمتی را که به بندهاي بخشیده از او نمیگیرد مگر این که گناهی کند که به
و در حدیثی دیگري حکایت شده است: هیچ چیز همانند ستم، نعمتهاي الهی را تغییر «1» . خاطر آن مستحقّ سلب آن نعمت شود
ص: 105 آموزهها و پیامها: 1. سبب دگرگونی و «2» . نمیدهد؛ چون خدا نالهي مظلوم را میشنود
زوال نعمتها از ناحیهي شماست، و گر نه مواهب الهی زوال ناپذیر است. 2. علل بدبختی ملتها را در تغییرات منفی درون آنها
جستوجو کنید. 3. سرنوشت ملتها به دست خود آنها، و سعادت و شقاوت آنها در گرو تحوّلات درونی آنهاست. 4. تحوّل
5. خدا از اعمال و «1» . درونی افراد، جامعه را از درون متحوّل میسازد و این تحوّلها زمینهساز انقلاب و تحوّل در نعمتهاست
افکار شما آگاه است و اگر تغییر منفی ببیند، به تناسب، نعمتهایش را تغییر میدهد. *** قرآن کریم در آیهي پنجاه و چهارم
سورهي انفال بار دیگر با یاد آوري قانون ثابت الهی در مورد کافران گناهکار، میفرماید: 54 . کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ
کَذَّبُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَکُلٌّ کَانُوا ظَالِمِینَ (شیوه آنان) هم چون شیوه فرعونیان و کسانی است که
پیش از آنان بودند؛ آیات پروردگارشان را دروغ انگاشتند؛ پس آنان را به خاطر پیامدهاي (گناهان) شان، هلاك کردیم؛ و
فرعونیان را غرق نمودیم؛ و همگی ستمکار بودند. نکتهها و اشارهها: 1. مضمون آیهي پنجاه و دوم همین سوره، با آیهي فوق
همگون بود. این یکی از اصول بلاغت و یک شیوهي مؤثر تربیتی است که در مورد مسائل ص: 106
حیاتی و حساس، مطلب تکرار و تأکید شود و قرآن که کتاب هدایت و تربیت است از این شیوه استفاده کرده است. 2. بین دو
آیهي فوق تفاوت وجود دارد؛ یعنی آیهي پنجاه و دوم به مجازاتهاي الهی در برابر انکار آیات خدا و گناهان اشاره دارد و وضع
مشرکان عرب را در زمینهي کفر و گناه به فرعونیان تشبیه میکند، ولی این آیه بعد از اشاره به تغییر نعمتهاي دنیا در اثر تحوّلات
درونی انسانها (در آیهي قبل)، از غرق شدن فرعونیان و تأکید بر ستمگري و تکذیبگري آنان سخن میگوید و سپس حال
مشرکان عرب در این موارد را به فرعونیان تشبیه میکند. 3. مقصود از ستم در آیهي فوق، ظلم به خویشتن و دیگران است؛ چون
آموزهها و پیامها: 1. تکذیب آیات «1» . فرعونیان هم خود را از کمال محروم ساختند، هم به بنی اسرائیل و پیامبران الهی ستم کردند
الهی، ستمکاري و گناهکاري از عوامل هلاکت ملتهاست. 2. از سرنوشت ستمکاران تاریخ درس عبرت بگیرید (و راه آنان را
ادامه ندهید). *** قرآن کریم در آیات پنجاه و پنجم و پنجاه و ششم سورهي انفال به بدترین مردمان، یعنی کافران پیمانشکن
اشاره میکند و میفرماید: 55 و 56 . إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لَایُؤْمِنُونَ* الَّذِینَ عَاهَدتَّ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی
کُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَایَتَّقُونَ ص: 107 بیقین، بدترین جنبندگان نزد خدا، کسانی هستند که کفر ورزیدند و
آنان ایمان نمیآورند.* (همان) کسانی که با آنان پیمان بستی، سپس در هر مرتبه پیمانشان را میشکنند؛ و آنان خودنگهداري (و
پارسایی) نمیکنند. نکتهها و اشارهها: 1. یهودیان مدینه، قبل از ظهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، طبق بشارتهایی که به آنان
رسیده بود، منتظر وي بودند و نسبت به او اظهار علاقه و ایمان میکردند، ولی بعد از آمدن پیامبر صلی الله علیه و آله، هنگامی که
صفحه 33 از 116
منافع مادي خود را در خطر دیدند، به کفر گراییدند و در بیایمانی خود سرسخت شدند و ضربات سختی از طریق پیمانشکنی بر
مسلمانان وارد کردند. 2. پیامبر صلی الله علیه و آله با یهودیان مدینه پیمان بسته بود که به مشرکان کمک نکنند و در صدد آزار
مسلمانان برنیایند، ولی یهودیان مدینه و اطراف آن، بارها پیمان شکستند و به مشرکان کمک کردند و آیهي فوق به
پیمانشکنیهاي مکرر آنان اشاره میکند. 3. آیهي فوق کافران را بیارزشترین و بدترین موجودات زندهي این جهان معرفی
میکند؛ چرا که از نعمتهاي الهی در کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله استفاده میکردند، ولی ناسپاس بودند و ایمان
نمیآوردند و با پیمانشکنی از پشت به مؤمنان ضربه میزدند. 4. در آیهي 22 همین سوره بیان شد که بدترین جنبندگان کسانی
هستند که از ابزارهاي شناخت بهره نمیبرند و خردورزي نمیکنند و اینک در این آیه میفرماید: بدترین جنبندگان کسانی هستند
که کفر میورزند. از این دو آیه روشن میشود که اگر انسان از عقل خود استفاده کند، خداشناس میشود و ایمان میآورد؛ و
مشکل اصلی کافران در همین مورد است. 5. هر چند یهودیان را مصداق آیهي فوق معرفی کردهاند، اما آیه یک تفسیر قرآن مهر
جلد هشتم، ص: 108 مطلب کلی را بیان میکند که شامل همهي کافران پیمانشکن میشود. 6. مرحلهاي از تقوا و خودنگهداري
شامل همهي انسانها، اعم از مسلمان و کافر میشود و آن مرحلهي جوانمردي و زیر پا نگذاشتن اصول انسانی، مثل عهد و پیمان
است. آموزهها و پیامها: 1. بدترین موجودات کافران پیمانشکن هستند. 2. به پیمان خود وفادار باشید و ایمان آورید تا در زمرهي
جنبندگان شرور در نیایید. *** قرآن کریم در آیهي پنجاه و هفتم سورهي انفال خواستار شدت عمل در برابر پیمانشکنان شده،
میفرماید: 57 . فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِم مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ و اگر در جنگ آنان را یافتی، پس (با حمله) به آنان،
کسانی را که پشت سرشان هستند، تار و مار کن؛ باشد که آنان متذکّر شوند. نکتهها و اشارهها: 1. دستور شدت عمل با
پیمانشکنان براي آن بود که دشمنان اسلام عبرت بگیرند و از پیمانشکنی و جنگ با مسلمانان بپرهیزند. 2. در برابر کافران
و پیش از آن که شما را غافلگیر کنند، «1» پیمانشکن هوشیار باشید و از موضعگیريهاي آنان با سرعت و دقت آگاه شوید
و فکر «2» صاعقهوار بر آنان فرود آیید و آن چنان به آنان یورش ببرید که گروههاي دیگر از دشمنان و پیمانشکنان متفرّق گردند
حمله را از سر بیرون کنند. ص: 109 آموزهها و پیامها: 1. کیفر پیمانشکنانی که امنیت و ثبات جامعه
را بر هم میزنند، آن است که وحشت زده و متفرق شوند. 2. پیمانشکنان را تحت نظر بگیرید و با آنان سخت برخورد کنید، تا
دیگران از سرنوشت آنان عبرت بگیرند. 3. آموزهي نظامی آیه آن است که در حمله به دشمن از اصول غافلگیري و تفرقهافکنی و
وحشتآفرینی در میان آنان استفاده کنید. *** قرآن کریم در آیهي پنجاه و هشتم سورهي انفال دستور دیگري در مورد رفتار با
پیمانشکنان میدهد و میفرماید: 58 . وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِیَانَۀً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَی سَوَاءٍ إِنَّ اللّهَ لَایُحِبُّ الْخَائِنِینَ و اگر از گروهی، ترس
خیانت داري، پس (پیمانشان را) عادلانه به سویشان بینداز! [چرا] که خدا خیانتکاران را دوست ندارد. نکتهها و اشارهها: 1. در این
آیه به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اجازه داده شد که هنگام ترس از خیانت و پیمانشکنی دشمن، پیمان آنان را عادلانه و علنی
البته این ترس پس از مشاهدهي ك نشانههاي پیمانشکنی و ص: 110 «2» ، لغو و اعلام نماید «1»
حملهي غافلگیرانهي دشمنان است. 2. روي سخن آیه با پیامبر صلی الله علیه و آله است، اما مطلب آیه شامل همهي مسلمانان و
پیمانهاي آنها میشود. 5. مسلمانان مواظب باشند مورد حملهي غافلگیرانهي پیمانشکنان قرار نگیرند، ولی در همان حال اصول
انسانی را در حفظ تعهدات رعایت بنمایند. آموزهها و پیامها: 1. پايبندي به تعهدات براي مسلمانان تا وقتی لازم است که بیم توطئه
قرآن *** «1» . و خیانت نباشد. 2. خیانت نکنید که خدا خائنان را دوست ندارد. 3. جنگ کردن قبل از اعلام آن، خیانت است
کریم در آیهي پنجاه و نهم سورهي انفال به کافران پیمانشکن هشدار میدهد و میفرماید: 59 . وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ
لَایُعْجِزُونَ و کسانی که کفر ورزیدند، نپندارند که پیشی جستهاند؛ [چرا] که آنان (خدا را) ناتوان نمیسازند. نکتهها و اشارهها:
کافران خیال میکنند که با اعمال خیانتآمیز پیروز شده و پیشدستی کردهاند، در حالی که در حقیقت این گونه نیست. آنان
صفحه 34 از 116
مقدمات شکست خود را فراهم کردهاند؛ چون از این به بعد در امان نخواهند بود. ص: 111 آموزهها و
پیامها: 1. کافران، پیمانشکنی و خیانت نکنند که به جایی نمیرسند. 2. خدا تواناست و کسی نمیتواند او را عاجز کند و بر او
سبقت بگیرد و پیروز شود. ***
آمادگی نظامی بازدارنده در برابر دشمنان
. قرآن کریم در آیهي شصتم سورهي انفال خواستار آمادگی نظامی همهجانبهي مسلمانان در برابر دشمنان میشود و میفرماید: 60
وَأَعِدُّوا لَهُم مَااستَطَعْتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لَاتَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا
مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَاتُظْلَمُونَ و هر چه در توان دارید، از نیرو و از اسبهاي آماده براي (مقابله با) آن (دشمن)
ان، آماده سازید؛ در حالی که بدان دشمن خدا و دشمنتان و (همچنین) گروه دیگري غیر از اینها را،- که [شما] آنان را
نمیشناسید [و] خدا آنها را میشناسد- بترسانید. و هر چه در راه خدا مصرف میکنید، به طور کامل به شما بازگردانده میشود، در
به معناي قدرت و نیروست، اما این کلمهي کوچک و پرمعنا « قُوَّة » حالی که به شما ستم نخواهد شد. نکتهها و اشارهها: 1. واژهي
شامل انواع وسایل جنگی و سلاحهاي مدرن هر عصر و تمام نیروها و امکانات مادي و معنوي میشود. جالب این است که این واژه
یک معناي سیال دارد که در طی زمان کهنه نمیشود و در هر عصري مصادیق نو مییابد و شامل سلاحهاي جدید میشود و این
تیر یا شمشیر و سپر و تفسیر » ، یکی از رمزهاي جاودانگی دفاع اسلامی است. 2. در برخی احادیث آمده است که مقصود از قُوّه
تا سربازان را جوانتر نمایش ) «1» قرآن مهر جلد هشتم، ص: 112 یا هرگونه اسلحه و نیز سیاه کردن موهاي سفید سربازان است
البته این احادیث مصداقها و موارد قوت را بیان میکنند، وگرنه مفهوم قوت شامل همهي قدرتهاي اقتصادي، فرهنگی، .«( دهد
به « حُنَین » سیاسی، تبلیغاتی و نظامی میشود که میتواند در برابر دشمن حالت بازدارنده داشته باشد. 3. حکایت شده که در جنگ
اختراع شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله فوراً کسانی را به « یَمن » پیامبر صلی الله علیه و آله خبر دادند که سلاح تازه و مؤثري در
اسبهاي » 4. این که در آیهي فوق پس از بیان قوت، مسئلهي «2» . آن جا فرستادند تا آن سلاح را براي ارتش اسلام تهیه کنند
را بیان کرد، از باب ذکر خاص پس از عام است؛ یعنی یک دستور عام براي همهي عصرها و سپس دستوري « ورزیده و آماده
خاص براي آن عصر بیان نمود؛ چرا که اسب در میدانهاي نبرد آن روزگار نقش تانک و زرهپوش امروز را داشت. البته این
دانی که چه گفت زال با رستم گُرد دشمن نتوان حقیر و بیچاره «3» . احتمال نیز هست که مقصود از این واژه محافظت مرزها باشد
شمرد (سعدي) 5. در این آیه اهداف آمادگی نظامی و جهاد اسلامی را دو چیز بیان کرد: الف) بازدارندگی و به هراس انداختن
دشمنان خدا و مردم؛ ص: 113 ب) تلاش در راه خدا (و در مسیر احیاي حق و عدالت). یعنی آمادگی
نظامی و جهاد اسلامی براي تصاحب اموال و سرزمین دیگران یا استعمار و استثمار آنان و با انگیزههاي شخصی و غارتگري نیست.
6. دشمنان حق و عدالت و استقلال و آزادي ملتها بر اساس منطق و اصول انسانی عمل نمیکنند، بلکه در صورتی که ملتهاي
مسلمان ضعیف باشند، هرگونه بتوانند، نظرهاي خود را بر آنان تحمیل میکنند؛ از این روست که مسلمانان نیاز به یک نیروي
نظامی قوي و بازدارنده دارند که دشمنان را به هراس اندازد. اگر مسلمانان به همین آیهي قرآن عمل میکردند، امروز کشورهاي
همراه شده « دشمن مردم » با « دشمن خدا » 7. در این آیه، واژهي «1» . اسلامی این گونه مورد تهاجم استکبار جهانی قرار نمیگرفت
است تا نشان دهد که دشمنی کافران با مردم مسلمان در حقیقت همان دشمنی با خداست و هدف جهاد، حفظ مردم و توحید است.
8. در این آیه به دشمنان ناشناختهاي اشاره شده است که خدا از آنها خبر دارد ولی مردم خبر ندارند. مقصود از دشمنان ناشناخته
در این آیه، یا یهودیان مدینه و یا منافقان و یا دشمنان آیندهي اسلام، یعنی ابرقدرتهاي روم و دربار ساسانیان هستند. البته ممکن
استفاده میشود که « شیء » است آیهي فوق شامل همهي این موارد و دشمنان ناشناختهي مسلمانان در طول تاریخ بشود. 9. از واژهي
صفحه 35 از 116
کمک به جبههها منحصر در کمکهاي مالی نیست، بلکه هر کس میتواند از راه مال، جان، فکر، قلم، زبان، آبرو و اطلاعات
یا اشاره به آن است که پاداش شما ص: 114 را ،«. به شما ستم نمیشود » 10 . جملهي «2» . کمک کند
کامل، بلکه بیشتر میدهند و یا اشاره به آن است که اگر آمادگی نظامی داشته باشید، دشمنان نمیتوانند به شما ظلم کنند.
آموزهها و پیامها: 1. در انتظار نمانید تا دشمن به شما حمله کند و آن گاه آمادهي دفاع شوید، بلکه از پیش آمادگی نظامی در برابر
هجومهاي احتمالی را داشته باشید. 2. اسلام نیروهاي نظامی بازدارنده میخواهد؛ یعنی قدرتی با شوکت که بتواند دشمنان را به
هراس اندازد و فکر حمله را از سر آنها بیرون کند. 3. فقط روي دشمنان شناخته شده حساب نکنید، بلکه آمادگی خود را براي
دشمنان احتمالی و بالقوه هم حفظ کنید. 4. در جهاد اسلامی، دفاع از توحید و مردم مطرح است، نه اغراض شخصی و استعماري.
5. براي آمادگی دفاعی، هم به نیرو و تجهیزات توجه کنید و هم به پشتیبانیهاي مالی. 6. کمکهاي مالی به جبههها، (سبب قدرت
و امنیت میشود و) نتیجهاش (از طریق عزّت و بهبود وضع اقتصادي) به خود کمک کنندگان بازمیگردد. *** قرآن کریم در
آیهي شصت و یکم سورهي انفال دستور صلحطلبی میدهد و میفرماید: 61 . وَإِن جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّهُ هُوَ
الْسَّمِیعُ الْعَلِیمُ و اگر (دشمنان) به صلح متمایل شوند، پس (تو نیز) بدان گراي؛ و بر خدا توکّل کن! [چرا] که در حقیقت تنها او شنوا
[و] داناست. ص: 115 نکتهها و اشارهها: 1. دستور صلح از اختیارات رهبري است؛ از این رو آیهي فوق
و اگر شرایط عاقلانه و عادلانهاي براي صلح ) «1» به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور میدهد که اگر دشمنان متمایل به صلح شدند
بود)، آن را بپذیرد. 2. از آن جا که در هنگام صلح افراد گرفتار تردید میشوند، با دستور به توکّل بر خدا، این تردیدها را برطرف
میسازد؛ چون او تکیهگاه مؤمنان است و گفت و گوهاي آنان را میشنود و از نیّات آنها باخبر است. آموزهها و پیامها: 1. اسلام
صلحطلب است، نه جنگطلب. 2. صلح با دشمنان را ترجیح دهید و بر خدا تکیه کنید که شما را تحت نظر دارد (و حمایت
میکند). ***
نشانه هاي خدا
قرآن کریم در آیهي شصت و دوم سورهي انفال با هشدار در مورد حیلههاي دشمنان در مورد صلح، و یادآوري امدادهاي الهی
میفرماید: 62 . وَإِن یُرِیدُوا أَن یَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللّهُ هُوَ الَّذِي أَیَّدَكَ بِنَصْ رِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ و اگر بخواهند به تو نیرنگ زنند، پس
براستی خدا براي تو کافی است؛ او کسی است که تو را، با یاري خود و با مؤمنان، تأیید کرد؛ نکتهها و اشارهها: 1. اگر دشمنان در
مورد پیشنهاد صلح حسن نیت دارند و نیرنگشان ص: 116 یقینی نیست، میتوان با هوشیاري و توکل
آن را پذیرفت، ولی اگر رهبر مسلمانان یقین به نیرنگ دشمنان دارد، حساب دیگري دارد. 2. خدا بارها خطرهاي بزرگ و
نقشههاي دشمنان علیه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را خنثی کرد و او را در برابر همهي این مشکلات حفظ کرد؛ پس باز هم
تأیید پیامبر صلی الله » میتواند حیلههاي آنان را خنثی سازد و به او یاري رساند. 3. در برخی از احادیث آمده است که مقصود از
البته این گونه احادیث مصداق «1» . همان پشتیبانی و تأیید ایشان توسط امام علی علیه السلام است ،« علیه و آله به وسیلهي مؤمنان
کامل مؤمنان را بیان میکند که فداکاريها و تلاشهاي امام علی علیه السلام است، ولی مطلب آیه منحصر در ایشان نیست و یاران
دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله، مثل حمزه نیز ایشان را یاري کردند. آري؛ یکی از نعمتها و امدادهاي الهی براي رهبران الهی،
دوستان و یاران مؤمن است که گرد آنها جمع میکند. آموزهها و پیامها: 1. اي رهبران الهی! به وظیفهي خود عمل کنید و از فریب
دشمن نهراسید که خدا و مؤمنان پشتیبان شما هستند. 2. امدادهاي الهی، در کنار حمایتهاي مردمی است (و مردم پشتیبان رهبر
قرآن کریم در آیهي شصت و سوم سورهي انفال به همدلی مسلمانان به عنوان یک هدیهي الهی اشاره کرده، *** «2» .( اسلاماند
میفرماید: 63 . وَأَ لَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مَاأَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلکِنَّ اللّهَ أَ لَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ تفسیر
صفحه 36 از 116
قرآن مهر جلد هشتم، ص: 117 و میان دلهاي آنان الفت برقرار کرد، اگر (بر فرض) همه آنچه را که در زمین است مصرف
میکردي، میان دلهایشان الفت برقرار نمیکردي؛ و لیکن خدا میان آنان الفت ایجاد کرد؛ [چرا] که او شکستناپذیري فرزانه
است. نکتهها و اشارهها: 1. در میان مسلمانان صدر اسلام انواع اختلافات نژادي، قومی، قبیلهاي، طبقاتی و مذهبی وجود داشت و
سبب خونریزيها و کشمکشهاي فراوان میشد که نمونهي آن را در درگیري و انتقامگیريهاي زنجیرهوار دو قبیلهي اوس و
خزرج میبینیم. این کینهها آنچنان ریشهدار بود که به صورت عادي ممکن نبود از بین برود، اما در پرتو اسلام و نور قرآن، در
شخصیت آنان انقلابی ایجاد شد و افکار و اخلاق و آرمانهایشان دگرگون شد و در بین آنان محبت ایجاد شد و همگی در یک
صف در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفتند و پیروز شدند. اگر مسلمانان عصر ما نیز با یکدیگر هم دلی داشته باشند،
الهی اشاره شد که با محتواي آیه تناسب دارد. « حکمت » و « عزّت » میتوانند بر مشکلات پیروز شوند. 2. در آیهي فوق به صفت
عزّت او ایجاب میکند که شکستناپذیر باشد و بتواند دلهاي پرکینه را به هم نزدیک کند و حکمت او ایجاب میکند که
کارهایش از روي حساب باشد و دلهاي پراکنده را متحد و متمایل به پیامبر سازد. آموزهها و پیامها: 1. هم دلی و الفت دل به
دست خداست و بدون خواست خدا مصرف ثروتها در این زمینه چندان کارساز نیست. 2. ارزش همدلی و الفت مردم را بدانید (و
با تفرقهافکنی این نعمت را از دست ندهید). *** ص: 118 قرآن کریم در آیهي شصت و چهارم
سورهي انفال با اشاره به حمایتگران رهبران الهی میفرماید: 64 . یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّهُ وَمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اي پیامبر! خدا، و
کسانی از مؤمنان که از تو پیروي میکنند، براي تو کافی است. نکتهها و اشارهها: 1. برخی از مفسران حکایت کردهاند که طایفهاي
به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند: ما حاضریم تسلیم تو شویم و از تو پیروي کنیم. آیهي فوق « بَنی نَظیر » و « بَنی قُریظه » از یهودیان
بدین مناسبت فرود آمد و به پیامبر صلی الله علیه و آله هشدار داد که به آنان اعتماد و تکیه نکند و فقط خدا و مؤمنان را تکیه گاه
2. برخی از دانشمندان اهل سنت نیز حکایت کردهاند که آیهي فوق در مورد علی بن ابی طالب فرود آمده «1» . خود قرار دهد
البته این گونه شأن نزولها و احادیث، معناي آیه را منحصر و محدود نمیکند، بلکه «2» . اوست « از مؤمنین » است؛ یعنی مقصود
مقصود بیان مصادیق کامل آیه است؛ یعنی امام علی علیه السلام نمونهي کامل یک انسان مؤمن است که حامی پیامبر صلی الله علیه
و آله است، هر چند مؤمنان دیگر نیز میتوانند یاور پیامبر صلی الله علیه و آله باشند. آموزهها و پیامها: 1. خدا و مؤمنان حامی
رهبران الهی هستند. 2. رهبران اسلام به حمایت غیرمؤمنان چشم دل ندوزند. 3. مؤمنان دست از پیروي و حمایت رهبر اسلام
برندارند. *** ص: 119 قرآن کریم در آیهي شصت و پنجم سورهي انفال به تشویق مؤمنان براي جهاد
و به هم زدن توازن قوا در جنگ فرمان میدهد و میفرماید: 65 . یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِن یَکُن مِنکُمْ عِشْرُونَ
صَ ابِرُونَ یَغْلِبُوا مِاْئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِنکُمْ مِاْئَۀٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَایَفْقَهُونَ اي پیامبر! مؤمنان را به جنگ (و جهاد)
برانگیز. اگر از شما بیست [نفر] شکیبا باشند، بر دویست [نفر] پیروز میشوند؛ و اگر صد [نفر] از شما باشند، بر هزار [نفر] از کسانی
که کفر ورزیدند، پیروز میگردند؛ به سبب این که، آنان گروهی هستند که به طور عمیق نمیفهمند. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه
یکی از دستورات نظامی اسلام را در مورد مقدمات رزم یادآوري کرده و آن این که لازم است قبل از شروع جنگ رزمندگان را از
نظر روحی تقویت و تشویق کرد. 2. تشویق مجاهدان در جبههها به وسیلهي آیات قرآن، وعدههاي الهی، تقویت روح ایمان، بیان
مقامات شهداي راه حق و بیان آثار پیروزي بر دشمن و یاد خدا، از بهترین راههاي تحریک روح سلحشوري و پايمردي در سربازان
است. 3. در آیهي فوق این قانون نظامی اسلام بیان شده که مسلمانان منتظر توازن قوا نباشند، بلکه اگر تعداد رزمندگان اسلام یک
البته این قانون در آیهي بعد با شرایط خاصی به دو برابر «1» . دهم نیروهاي دشمن هم بود، باز وظیفهي جهاد بر عهدهي آنهاست
4. این آیه عدم درك و آگاهی عمیق کافران را سبب پیروزي تعداد تخفیف داده شده است. ص: 120
اندك مسلمانان بر آنان بیان کرده است. آري؛ مؤمنان راه و هدف خود و آثار مثبت آن را میشناسند و حقیقت شهادت را سعادت
صفحه 37 از 116
میدانند و به هدف مقدس خویش ایمان دارند، این شناخت و ایمان به آنان صبر و پايمردي میبخشد. اما کافران بتپرست، چون
نمیدانند براي چه میجنگند و سرانجام آنان مبهم است و تنها از روي عادت و تقلید یا تعصّب خشک به جنگ آمدهاند، سست و
ضعیف هستند و در نهایت شکست میخورند. 5. بیان تعداد بیست و صد نفر، در آیهي فوق از باب مثال است، وگرنه اصل همان
کیفیت رزمندگان از نظر ایمان و پایداري است که در آیه به آن اشاره شده است. آموزهها و پیامها: 1. یکی از وظایف رهبر و
فرماندهي نظامی، تشویق مردم به جهاد است. 2. تبلیغات مثبت در جنگها، یک ضرورت نظامی است. 3. عامل تعیین کنندهي
. پیروزي در جنگ، ایمان و استقامت است، نه تعداد نفرات. 4. براي پیروزي سپاه، به تقویت روحی و علمی آنها بپردازید. 5
سربازان اسلام، بر خلاف دشمنان، داراي سه ویژگی ایمان، صبر و آگاهی هستند. 6. عدم آگاهی سربازان، عامل شکست آنها در
جنگ است (پس شناخت، عامل پیروزي آنان است). *** ص: 121 قرآن کریم در آیهي شصت و
ششم سورهي انفال در مورد وظایف نظامی، به مسلمانان تخفیف میدهد و میفرماید: 66 . الآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ
ضَعْفاً فَإِن یَکُن مِنکُم مِائَۀٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَینِ وَإِن یَکُن مِنکُمْ أَ لْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ هم اکنون خدا به شما
تخفیف داد، و معلوم داشت که در شما ضعفی هست؛ پس اگر از شما صد [نفر] شکیبا باشند، بر دویست [نفر] پیروز میشوند؛ و
اگر از شما هزار [نفر شکیبا] باشند، با رخصت الهی، بر دو هزار [نفر] پیروز خواهند شد؛ و خدا با شکیبایان است. نکتهها و اشارهها:
1. آیهي قبل وظیفهي مسلمانان را معین کرد که هر کس باید در مقابل ده برابر از دشمنان مقاومت کند و در این آیه وظیفهي آنان
را پایداري در مقابل دو برابر دشمن معین کرد. آیهي اول در مورد مسلمانانی است که افرادي ورزیده و با ایمان قوي هستند، که هر
یک لازم است در مقابل ده نفر بجنگد، اما آیهي دوم اشاره به هنگامی دارد که مسلمانان گرفتار سستی شدهاند و افراد ناآزموده در
میان آنان وجود دارند، که در این جا لازم است هر یک از افراد سپاه اسلام در مقابل دو نفر مقاومت کند و صحنه را ترك نکند.
2. این آیه بار دیگر تأکید میکند که منتظر توازن قوا با دشمنان نباشید و اگر عدّهي آنان دو برابر شما هم بود، در برابرشان «1»
بجنگید؛ چرا که ایمان و صبر، تعادل قوا را به نفع مسلمانان به هم میزند و امدادهاي الهی را به کمک تفسیر قرآن مهر جلد هشتم،
ص: 122 آنها میفرستد. 3. در تاریخ اسلام غالباً تعادل قوا به نفع دشمن بود و سپاهیان اسلام با تعداد کمتري در برابر دشمن قرار
میگرفتند، همان طور که در جنگ بدر با حدود سیصد نفر بر هزار نفر پیروز شدند. مسلمانان عصر ما نیز که در برابر دشمنان
کوچکی هم چون اسرائیل قرار گرفتهاند، اگر خود را مجهّز به ایمان، استقامت و آگاهی کنند، امدادهاي الهی نیز به یاري آنان
با رخصت و اجازهي قبلی خدا) اشاره دارد که امدادهاي الهی و :) « بِاذنِ اللّه » میآید و بر دشمنان پیروز میگردند. 4. تعبیر
کمکهاي غیبی و معنوي و لطف و رحمت پروردگار شامل حال چنین مجاهدان با ایمان و پر استقامتی میشود، ولی باید مواظب
باشند که مغرور نشوند و بدانند که هر چه هست از خداست. 5. از این آیه میتوان معیار مقاومت و فرار در جنگ را به دست آورد؛
یعنی اگر مسلمانی در جنگ از برابر دو نفر بگریزد، از جنگ فرار کرده و مسئول است، اما اگر از برابر سه نفر یا بیشتر بگریزد،
6. خدا «1» . و خطاکار به شمار نمیآید. همین مطلب در برخی احادیث از امام علی علیه السلام نیز حکایت شده است « فرار کننده »
پس منظور از علم در این آیه ؛«. خدا دانست که در شما ضعف است » : به گذشته و حال و آینده علم دارد، ولی آیهي فوق میفرماید
آموزهها و پیامها: 1. در آییننامههاي نظامی، براي شرایط مختلف، وظایف متفاوتی «2» . است « معلوم شدن مطلب و تحقق یافتن آن »
2. در برابر دشمنانِ دو برابر خودتان، در نظر بگیرید و به فکر شرایط ضعف نیز باشید. ص: 123
. 3. مسلمانان حق ندارند از برابر دشمنانِ دو برابر خود بگریزند. 4 .« خدا با صابران است » استقامت کنید که پیروز میشوید؛ چون
قرآن کریم در آیهي شصت و هفتم سورهي انفال دستوراتی دربارهي اسیران *** «1» . عامل ضعف مسلمانان، در درون آنهاست
جنگی بیان میکند و میفرماید: 67 . مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَن یَکُونَ لَهُ أَسْرَي حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللّهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ
وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ براي هیچ پیامبري سزاوار نیست که براي او اسیرانی باشد، تا این که در [سر] زمین (نبرد) کاملًا مسلّط شود. (شما
صفحه 38 از 116
کالاي زودیاب و) ناپایدارِ دنیا را میخواهید؛ و [لی خدا (هدف نهایی و امور پایدار) آخرت را میخواهد؛ و خدا شکست ناپذیري
فرزانه است. نکتهها و اشارهها: 1. برخی از مسلمانان در جنگ بدر سعی داشتند که تا ممکن است دشمنان را اسیر کنند، تا در برابر
یا تاوان بگیرند که مبلغ قابل توجهی میشد. این کار گاهی خوب بود، اما قبل از اطمینان کامل از شکست « فِدیه » آزادي آنان
دشمن، کار خطرناکی بود؛ زیرا مشغول شدن به گرفتن اسیر و بستن و انتقال او به پشت جبهه، رزمندگان را از هدف اصلی
بازمیداشت و به دشمن فرصت حملات مجدد میداد. 2. خطاب آیه به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، اما در حقیقت تکلیف
همهي مسلمانان را در جنگها روشن کرده، قوانین نظامی را در مورد اسیران بیان ص: 124 میکند؛
یعنی مسلمانان حق دارند پس از آن که ضربههاي کاري بر دشمن وارد کردند و از شکست دشمن اطمینان یافتند و بر منطقهي
دست از کشتن دشمن بردارند و آنان را اسیر کنند و این یک عمل انسانی است که قرآن آن را تأیید «1» نظامی سیطره پیدا کردند
آنها را از اهداف نهایی، یعنی پیروزي بر دشمن و سعادت و پاداش اخروي، «2» ، میکند. 3. توجه رزمندگان به امور ناپایدار دنیوي
غافل میسازد و به کار جنگ لطمه وارد میکند. آموزهها و پیامها: 1. به خاطر منافع زودگذر، منافع مستمر آینده را به خطر
نیفکنید. 2. متوجه خطر دنیاگرایی رزمندگان در شرایط جنگی باشید. 3. قرآن یک کتاب جامعنگر است که حتی در مسائل نظامی
به مسلمانان رهنمودهاي کلی ارائه میکند. 4. آموزهي نظامی آیه آن است که گرفتن اسیر پس از تثبیت موقعیت نظامی مانعی
ندارد. *** ص: 125 قرآن کریم در آیهي شصت و هشتم سورهي انفال مسلمانان را در مورد اسیران
جنگ بدر ملامت میکند و به آنان هشدار میدهد و میفرماید: 68 . لَوْلَا کِتَابٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیَما أَخَ ذْتُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ اگر
قبلًا از جانب خدا مقرر نشده بود، (که بدون ابلاغ کیفر ندهد،) به خاطر آنچه (از اسیران) گرفتید، حتماً عذاب بزرگی به شما
میرسید. نکتهها و اشارهها: 1. در مورد تفسیر این آیه مفسران قرآن احتمالات متعددي را مطرح کردهاند؛ برخی آن را مربوط به
و برخی مربوط به گرفتن اسیر قبل از پیروزي مسلمانان در جنگ بدر «1» فِدیه و تاوان گرفتن در برابر اسیران جنگی دانسته
دانستهاند، که هنوز حکم آن از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله بیان نشده بود. ظاهر این آیه و سیاق آن با تفسیر دوم سازگارتر
است. 2. سنت پروردگار آن است که نخست قانون را بیان میکند، سپس متخلفان را مجازات میکند و اگر این سنت نبود، خداوند
ص: «2» . در مورد گرفتن اسیر و به خطر انداختن موقعیت سپاه اسلام کیفر بزرگی به مسلمانان میداد
. 126 آموزهها و پیامها: 1. اعمالتان گاهی شما را مستحق عذاب میکند، اما خدا طبق سنت (و لطف) خویش از آنان درمیگذرد. 2
بدون اجازه و هماهنگی، در جنگها اسیر نگیرید که ممکن است پیامدهاي منفی داشته باشد. *** قرآن کریم در آیهي شصت و
نهم سورهي انفال با اشاره به حلال بودن غنایم جنگی، مردم را به پارسایی فرا میخواند و میفرماید: 69 . فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلَالًا طَیِّباً
وَاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ و از آنچه به غنیمت گرفتهاید، در حالی که حلال [و] پاکیزه است، بخورید؛ و از [عذاب خدا [خودتان
را] حفظ کنید؛ [چرا] که خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است. شأن نزول: حکایت شده که بعد از پایان جنگ بدر و گرفتن اسیران
جنگی، گروهی از مسلمانان به پیامبر صلی الله علیه و آله مراجعه کردند و گفتند اسیران را به ما ببخش تا در برابر آزادي آنها تاوان
بگیریم (و پیامبر صلی الله علیه و آله منتظر بود تا این که) آیهي فوق فرود آمد و اجازهي گرفتن فدیه و تاوان در برابر اسیران را داد.
نکتهها و اشارهها: 1. در عصر ظهور اسلام، با اسیران جنگی به سه صورت عمل میشد؛ یا آنان را میکشتند، یا به بردگی «1»
میگرفتند و یا در مقابل فدیه و تاوان آزادشان میکردند. ص: 127 این آیه تاوان اسیران را حلال اعلام
2. در پایان جنگ بدر هفتاد نفر اسیر شده بودند، که براي آزادي آنان فدیه یا تاوان مشخص شد؛ یعنی خانوادههاي «1» . کرده است
ثروتمند چهار هزار درهم و خانوادههاي کم ثروت یک هزار درهم بپردازند و اسیر خود را آزاد کنند. 3. تاوان اسیران جنگی در
حقیقت عوض خسارتهاي مالی و انسانی سپاه اسلام بود و نیز میتوانست حقّ مسلمانان مهاجر در برابر اموالی باشد که مشرکان در
مکه از آنان مصادره کرده بودند. 4. تاوان و فدیهي اسیران جنبهي الزامی ندارد و حکومت اسلامی میتواند در صورتی که صلاح
صفحه 39 از 116
. بداند، اسیران را مبادله یا آزاد سازد؛ همان طور که در آیهي چهارم سورهي محمد صلی الله علیه و آله نیز اشاره شده است. 5
سفارش به پارسایی و حفظ خود از مخالفت و عذاب الهی بدین معناست که حلال بودن غنایم جنگی یا اسیر گرفتن، نباید هدف
داماد پیامبر ،« ابوالعاص » اصلی رزمندگان باشد و انگیزهي الهی آنان را در جهاد تحت شعاع قرار دهد. 6. در تاریخ آمده است که
صلی الله علیه و آله، در میان اسیران جنگی بود و همسرش زینب گردنبند خدیجه را به عنوان تاوان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله
فرستاد و حضرت با دیدن آن به یاد فداکاري خدیجه افتاد و اندوهگین شد و براي او طلب رحمت کرد؛ سپس از مسلمانان اجازه
«2» . گرفت و آن گردنبند را نپذیرفت و ابوالعاص را به شرطی آزاد کرد که دختر پیامبر صلی الله علیه و آله را به مدینه بفرستد
ص: 128 آموزهها و پیامها: 1. غنایم جنگی و تاوان اسیران (با شرایطی خاص) بر مسلمانان حلال است.
2. غذاي خود را از چیزهاي حلال و پاکیزه انتخاب کنید و با رعایت تقوا مصرف کنید. *** قرآن کریم در آیهي هفتادم سورهي
انفال با دلداري دادن به اسیران جنگی و تشویق آنها به اصلاح خود میفرماید: 70 . یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِمَن فِی أَیْدِیکُم مِنَ الْأَسْرَي إِن
یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرَاً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِ ذَ مِنکُمْ وَیَغْفِر لَکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ اي پیامبر! به کسانی از اسیران که در دستان شما
و خدا «. اگر خدا، خیري در دلهاي شما بداند، بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما میدهد؛ و شما را میآمرزد » : هستند، بگو
بسیار آمرزنده [و] مهرورز است. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه به روشنی اسیران را به طرف اصلاح و ایمان دعوت و تشویق میکند
آري؛ اسلام براي اصلاح، تربیت و هدایت اسیران جنگی اهمیت ویژهاي «1» . و به آنان وعدهي پاداشهاي مادي و معنوي میدهد
قایل شده است و جهاد اسلامی براي آزادي و اصلاح انسانها و گسترش حق و عدالت صورت میگیرد. 2. حکایت شده که بعد از
جنگ بدر گروهی از انصار خواستند عباس عموي پیامبر صلی الله علیه و آله را بدون فدیه آزاد کنند، اما پیامبر صلی الله علیه و آله
نپذیرفت و عباس گفت: اگر فدیه دهم بیپول میشوم؛ و حضرت فرمود: پولی نزد ام الفَضل ص: 129
گذاردهاي. از آن فدیه بده. عباس از این خبر غیبی تعجب کرد و مسلمان شد و همهي اسیران بدر به مکه بازگشتند، مگر عباس و
عقیل و نوفل که ایمان آوردند و در مدینه ماندند. بعد از مدتی اموالی به دست پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و ایشان مقداري از
و به این مطلب اشاره کردند که این اموال جبران تاوانی است که در «1» آن را به عباس دادند و سپس آیهي فوق را تلاوت نمودند
اسارت از شما گرفتیم. از این گونه احادیث استفاده میشود که پیامبر صلی الله علیه و آله در صدد بود که بعد از مسلمان شدن
اسیران، اموالی را که اسیران به عنوان تاوان داده بودند به آنان بازگرداند. آموزهها و پیامها: 1. با اسیران جنگی چنان رفتار کنید که
2. قوانین نظامی (از جمله تاوان) را در مورد اسیران اجرا کنید که خدا زیانهاي مالی «2» . زمینهساز هدایت و ارشاد آنان شود
اسیران نیکوسیرت را جبران میکند. 3. شما نیّت نیک (و ایمان) داشته باشید تا خدا شما را بیامرزد و خسارات مالی شما را جبران
نماید. *** قرآن کریم در آیهي هفتاد و یکم سورهي انفال با هشدار به مسلمانان در مورد خیانتکاران، میفرماید: 71 . وَإِن یُرِیدُوا
خِیَانَتَکَ فَقَدْ خَانُوا اللّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ص: 130 و [لی اگر بخواهند به تو خیانت
کنند، پس پیش از (این نیز) به خدا خیانت کردند؛ و (خدا شما را) بر آنان مسلّط کرد؛ و خدا داناي فرزانه است. نکتهها و اشارهها:
1. این آیه به مسلمانان هشدار میدهد که ممکن است برخی از اسیران از برنامههاي انسانی و برخورد نرم اسلامی با آنان سوء
استفاده کنند و بخواهند در ظاهر مسلمان شوند و در صدد خیانت و انتقامجویی برآیند، که باید مسلمانان هوشیار باشند و جلوي
خیانتکاران را بگیرند. 2. مقصود از خیانت قبلی دشمنان به خدا آن است که آنان نداي فطرت خویش و حکم عقل را پشت سر
3. در «1» . انداختند و براي خدا شریک قایل شدند و بر خلاف تعالیم قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله به بتپرستی روي آوردند
آورده شده است؛ یعنی خدا از نیّتها و کارها آگاه است و دستورات او در مورد اسیران « حکمت الهی » و « علم » این آیه دو صفت
بر اساس حکمت است. آموزهها و پیامها: 1. خیانتکاري دشمنان اسلام سابقهاي تاریخی دارد، ولی در نهایت پیروزي از آن
مسلمانان است. 2. خیانت به رهبر اسلام از خیانت به خدا جدا نیست. 3. مخالفان اسلام خیانت نکنند که ره به جایی نمیبرند. ***
صفحه 40 از 116
چهار